امروزه بیش از هر زمان دیگری، مؤسسههای آموزش عالی متأثر از فشارهای گوناگون برای افزایش کارآمدی و تأثیر خود در فضای علمی، صنعت، و جامعه هستند. این تأثیرگذاری نیازمند مشارکت بیشتر مؤسسههای آموزش عالی در حل مشکلها و مسائل اجتماعی، صنعتی، اقتصادی، بهداشتی، زیستمحیطی، و غیره است و به این منظور، این مؤسسهها باید به شکل پررنگتری در جامعه و صنعت حضور داشته باشند. با آنکه روشها و شکلهای گوناگونی برای حضور مؤسسههای آموزش عالی در جامعه تا کنون پیشنهاد شدهاند، ولی یکی از کارآمدترین آنها شکلگیری «پارکهای علم و فناوری» بوده است. امروزه، نقش پارکهای علم و فناوری در نظام ملی نوآوری تثبیت شده است و به یکی از اجزای کلیدی این نظام تبدیل شدهاند. انتقال و انتشار فناوری، تجاریسازی یافتههای پژوهشی، و برقراری پیوند میان مؤسسههای آموزش عالی، صنعت، و جامعه از کلیدیترین کارکردهای این پارکها به شمار میروند. افزون بر این، پارکهای علم و فناوری از عناصر زیربنایی «اقتصاد دانشبنیان» نیز به شمار میروند و فضایی فراهم میکنند که در آن مؤسسههای آموزش عالی، دولتها، و شرکتهای خصوصی با یکدیگر همکاری میکنند.
پارک علم و فناوری با اصطلاحهای گوناگونی نامگذاری شده است؛ از «پارک علمی» گرفته تا «تکنوپُلیس» و اصطلاحهای دیگر. در هر کشور، به فراخور بافت و نظام پژوهشی و نظام نوآوری آن، نامهای گوناگونی برای این پدیده گزینش شدهاند و بر این پایه، گاه تعاریفی که از این اصطلاح میشود هم متفاوت است. برای نمونه، بر پایۀ تعریف «انجمن پارکهای علمی انگلستان»، پارک علمی یک نهاد مالکیت ـ محور است که پیوندهای رسمی و عملیاتی با دانشگاه(ها) یا دیگر مؤسسههای آموزش عالی یا مراکز پژوهشی دارد و به منظور تشویق شکلگیری و رشد کسبوکارهای دانش ـ محور طراحی شده است. واحدهایی که در این پارکها جاگیر شدهاند، به شکل فعالانهای به انتقال فناوری و مهارتهای تجاری کمک میکنند. «انجمن بینالمللی پارکهای علمی و مناطق نوآوری» نیز پارک علمی را به عنوان سازمانی تعریف کرده است که توسط متخصصان حرفهای اداره میشود و هدف اصلی آن افزایش ثروت جامعه از طریق ترویج فرهنگ نوآوری و رقابتپذیری کسبوکارها و مؤسسههای دانشبنیان است. برای دستیابی به این اهداف، یک پارک علمی به جریان دانش و فناوری میان دانشگاهها، مؤسسههای تحقیق و توسعه، شرکتها، و بازار کمک میکند. پارک میتواند شکلگیری و رشد شرکتهای مبتنی بر نوآوری را از طریق فرآیندهای زایشی و اسپینآف تسهیل بخشد و خدمات ارزش افزوده دیگری را همراه با فضا و امکانات با کیفیت ارائه دهد.
اولین پارک علمی/ دانشگاهی جهان، «پارک پژوهشی استنفورد» است که در سال 1951 میلادی اندازی شد. پس میتوان گفت که پارکهای علم و فناوری، در اصل، یک پدیده آمریکایی بودند که ریشۀ آن به دهه 1950 میلادی بازمیگردد و برای پاسخگویی به نیازهای پژوهشگران و دانشگاهیان کارآفرین شکل گرفت. این پژوهشگران و دانشگاهیان به دنبال فرصتی بودند که به شکل تجاری از زمینههای پژوهشی و فناورانه خود بهره برداری کنند و از مؤسسههای آموزش عالی نیز اندکی فاصله بگیرندجنبش پارکهای علم و فناوری در بریتانیا در سال 1971 با تشکیل پارکهای دانشگاه «هریوت وات» در ادینبورگ و دانشگاه »کمبریج« آغاز شد. بعدها در خود ایالات متحدۀ آمریکا و انگلستان پارکهای دیگری درست شدند و کمکم این پدیده در سراسر جهان گسترش یافت و کشورهای دیگر، همانند فرانسه، هلند، ژاپن، هند، و غیره پارکهای علم و فناوری خود را طراحی و راهاندازی کردند. برای سازماندهیِ کوششها و فعالیتهای گوناگون در کشورهای متفاوت، «انجمن پارکهای علمی» شکل گرفت که در آغاز سال 2023 میلادی بیش از 350 پارک علم و فناوری از بیش از 70 کشور جهان به عضویت آن در آمدهاند. این آمار نشاندهندۀ اهمیت روزافزون پارکهای علم و فناوری در زیستبوم علم و پژوهش از یک سو، و فناوری و نوآوری از سوی دیگر است. در همین راستا، روند طراحی و شکلگیری پارکهای علم و فناوری در ایران نیز از چندین سال گذشته آغاز شده است.
ایدۀ نخستین شهرک علمی و پژوهشی در ایران در سال 1371 خورشیدی شکل گرفت که پیشنهاد امکانسنجی شکلگیری آن را شرکت سهامی ذوب آهن مطرح کرد و پیگیری آن به معاونت پژوهشی دانشگاه صنعتی اصفهان سپرده شد و در همین سال این موضوع در شورای پژوهشهای علمی کشور به تصویب رسید. در سال 1372، با شکلگیری هیئت امنای آن، عملیات اجرایی شهرک آغاز و در سال 1375 اساسنامه آن در شورای عالی انقلاب فرهنگی تصویب شد. سرانجام، در سال 1379 مرکز رشد غدیر با 17 واحد فناوری و پژوهشی شکل گرفت. از آن زمان تا کنون پارکهای علم و فناوری بسیاری در ایران طراحی و راهاندازی شدهاند و اکنون بیش از 50 پارک علم و فناوری در کشور مشغول به فعالیت هستند.
با این حال، تأثیرگذاری پارکهای علم و فناوری در زیستبوم علم، پژوهش، فناوری، و نوآوری همواره آسان نیست و وابسته به مسائل گوناگونی است. یکی از این مسائل، بیتردید، آن است که فعالیتها و دستاوردهای آنها از سوی ذینفعان گوناگون (از پژوهشگران گرفته تا کارفرمایان، سرمایهگذاران، سیاستگذاران، و عامۀ مردم) دیده شوند. روشن است که امروزه یافتن یک فناور/ یک ایدۀ فناورانه یا نوآورانه/ یک واحد فناور یا نوآور/ یک محصول در میان انبوه ایدهها/ محصولات/ واحدهای فناور یا نوآور همانند یافتن سوزنی در انبار کاه است. به همین دلیل، کسانی یا چیزهایی به موفقیت بیشتری دست مییابند که آسانتر یافته شوند و این امر با عنوان «رؤیتپذیری» در ادبیات امروز مطرح شده است. رؤیتپذیری از دیرباز در زمینههای تجاری، به ویژه فروش محصول در بنگاههای اقتصادی مطرح بوده و موضوع تازهای نیست، ولی نظر به تازه بون مفهوم پارکهای علم و فناوری، این مفهوم در این فضا کمتر مورد توجه قرار گرفته است.
رؤیتپذیری فناوری/ نوآوری را میتوان به عنوان فرایندی تعریف کرد که در آن یک موجودیت در زیستبوم فناوری و نوآوری برای جوامع مرتبط یا جامعه (به معنای عام) یافتنی و دستیافتنی میشود. موجودیتهایی که در زیستبوم فناوری و نوآوری هستند، گوناگونند؛ از کالای فناورانه گرفته تا فناور/ نوآور، شرکت، پارک علم و فناوری، و غیره. مراد از «یافتنی» آن است که گروههای هدف یک موجودیت میتوانند آن موجودیت را به یک یا چند شیوه بیابند. مراد از «دستیافتنی» نیز آن است که گروههای هدف یک موجودیت میتوانند آن موجودیت را به یک یا چند شیوه به دست آورند و با آن تعامل داشته باشند.
علیرغم اهمیت رؤیتپذیری برای پارکهای علم و فناوری، بسیاری از این پارکها ـ به ویژه در ایران ـ هنوز به این موضوع توجه نشان ندادهاند؛ که از دلایل آن میتوان به عدم توجه سیاستگذاران فناوری و نوآوری کشور به این موضوع و ناآشنایی پارکهای علم و فناوری با این مفهوم اشاره کرد. یکی از راههای افزایش رؤیتپذیری پارکهای علم و فناوری فراهم کردن سازوکاری است که این پارکها بتوانند در زمینۀ رؤیتپذیری با یکدیگر رقابت کنند. ارزیابی، مقایسه، و رتبهبندی چنین سازوکاری است که میتواند پارکها را به سوی به کار بستن ابزارها و راهکارهایی برای رؤیتپذیری بیشتر سوق دهد.
طراحی و توسعۀ یک نظام رتبهبندی برای مقایسۀ پارکهای علم و فناوری با یکدیگر از دیدگاه میزان رؤیتپذیری بتواند به افزایش رؤیتپذیری پارکهای ایرانی در فضای ملی و جهانی یاری رساند. «نظام رتبهبندی رؤیتپذیری پارکهای علم و فناوری» با شناسایی و ارزشگذاری شاخصها و سنجههای کارآمد برای ارزیابی درست، به دنبال مفهومسازی، طراحی، و توسعۀ یک نظام رتبهبندی برای سنجش و مقایسۀ پارکهای علم و فناوری بر پایۀ میزان رؤیتپذیری آنهاست.
علیرغم افزایش شمار پارکهای علم و فناوری در کشور، این مسئله برای پارکها، سرمایهگذاران، و سیاستمدارن پیش آمده است که چگونه میتوان کارآمدی و کارآیی پارکهای علم و فناوری و دستاوردهای آنها را افزایش داد. به نظر میرسد، نخستین گام برای افزایش تأثیر پارکها و دستاوردهای آنها آن است که این پارکها و دستاوردهایشان برای جوامع مخاطب و گروههای هدف یافتنی و دستیافتنی باشند. پس میتوان انتظار داشت که افزایش رؤیتپذیری افزایش تأثیر پارکهای علم و فناوری را به همراه داشته باشد.
در گام نخست، با مرور و مطالعۀ نوشتهها و ادبیات علمی در زمینۀ رؤیتپذیری، کلیدیترین شاخصها و سنجههای سنجش رؤیتپذیری شناسایی شدهاند. در گام دوم، دیدگاه متخصصان سیاستگذاری فناوری/ نوآوری (و دیگر زمینههای در پیوند) دربارۀ سنجهها و شاخصها رؤیتپذیری در ایران گرفته و تحلیل شدهاند. در این گام، از جلسه(های) بارش فکری بهرهبرداری شد. در گام بعدی، سنجهها و شاخصهای رؤیتپذیری، برای وزندهی ـ به روش AHP و وزندهی ساده ـ به متخصصان و حرفهمندان سپرده شدند. سرانجام، در گام پایانی، بر پایۀ دادههای گردآوری شده، سامانهای برای پایش، سنجش، و گزارش رؤیتپذیری پارکهای علم و فناوری طراحی و پیادهسازی شد. «نظام رتبهبندی رؤیتپذیری پارکهای علم و فناوری» نخستین کوشش در ایران و جهان برای اعتباریابی و وزندهی شاخصها و سنجههای گوناگون سنجش رؤیتپذیری پارکهای علم و فناوری در چارچوبی فراگیر است. پروژة رتبهبندی پارکهای علم و فناوری ایران بر پایة میزان رؤیتپذیری آنها توسط پژوهشگاه علوم و فناوری اطلاعات ایران و با پشتیبانی معاونت فناوری و نوآوری وزارت علوم، تحقیقات، و فناوری انجام شده است.